Osmanlı Devrinde idam edilen maymunlar

Osmanlı İmparatorluğu’nun on ikinci padişahı ve İslâm âleminin yetmiş yedinci halifesi Sultan III. Murat Han, 4 Temmuz 1546 yılında Manisa’da dünyaya geldi. Babası Sultan II. Selim Han, annesi Nurbanu Hanım Sultan’dır.
Sultan III. Murat Han, şehzadelik döneminde dedesi Sultan Süleyman Han (Kanunî Sultan Süleyman) ve babası Sultan II. Selim Han’ın dikkatli ve ihtimamlı nezâretlerinde çok güçlü bir eğitim görmüştür.
Müzik, hat, resim, şiir ve edebiyat konularında seçkin bir yere ve şöhrete sahipti. Şehzadeliğinden itibaren Arapça ve Farsça dillerinde de ileri noktalarda bilgi sahibiydi. Ayrıca çok iyi bir silahşor, savaş stratejisti ve başarılı bir komutan olarak yetişmişti.
Hocaları devrin alimleri olan Sâdettin Efendi ve İbrahim Efendilerdi.

Sultan III. Murat Han’ın dinî konularda tesiri altında kaldığı imamı ise Molla Abdülkerim Efendiydi. Bu zat çok bağnaz, celâlli ve sert mizaçlıydı.

III. Murat padişah olunca Abdülkerim Efendi’nin de gücü ve nüfusu arttı. Rumeli Kazaskerliği’ne kadar yükseldi.

XVI. yy.’ın en güçlü donanması, Akdeniz’i iç deniz haline getirmiş olan Osmanlı Donanmasıydı. Kalyonlarda gözcü direklerinde, eğitilmiş maymunlar kullanılırdı.

Eğitilmiş maymunlar Azapkapı çarşısında satışa sunulurlardı. Maymun dükkânları bugünkü Unkapanı Köprüsü’nün Şişhane tarafının, Haliç kıyısında bulunan Sokullu Mehmet Paşa Camii kenarındaydı.

Abdülkerim Efendi, bir gün maymunlar sapık ilişkilere alet edilir düşüncesiyle, peşine taktığı yüzlerce kişiyle bu pazarı basmış, dükkânları harâp etmiş ve bütün maymunları yakalatıp, toplatıp civardaki ağaçlara astırarak idâm ettirmiştir.

Bu olay sonrasında Abdülkerim Efendinin lâkabı “maymunkeş” olarak kalmıştır.
Halk tarafından hiç sevilmeyen bu fevkalâde asabî, merhâmetsiz ve sert adamın ölümü, İstanbul’da şenliklere vesile olmuştur.

Önce size maymunun ne kadar zeki olduğunu gösteren bir anekdot nakledeyim:
Adamın biri, tenceresine bir tavuk yerleştirip evinin bahçesinde pişirmeye başlar. Bu sırada başka bir işi çıkağı için oradan ayrılması gerekir. Tencerede pişmekte olan tavuğu gözetlemesi İçin, terbiyeli, yâni eğitimli maymununa tembihte bulunup, işine gider. Meğer havada bir çaylak, tavuğu bir an önce kapmak için dolaşıp duruyormuş. Tencerenin yanında kimsenin olmadığını görünce süzülüp tavuğu kapar. Büyük bîr şaşkınlık geçiren maymun derhal kendine mahsus bir taktik uygular. Hemen tencerenin yanında başını yere koyarak kıçını iyice havaya diker, bir süre böylece bekler. Maymunun arka tarafındaki kırmızı bölgeyi ciğer zanneden çaylak yine süzülüp tencerenin yanına yaklaşır. Ani bir harekede yerinden sıçrayan maymun çaylağı kaptığı gibi, kaynayan tencerenin içine firlatır, bir güzel haşlar. Kendisi de hiçbir şey olmamış gibi, tencereyi gözetmeye devam eder.

Yukarıda da belirttiğim gibi, maymun en akıllı hayvanların başında geliyor. Zekâsı, davranışları, hareketleri insanlann çok fazla ilgisini çekiyor. Hayvanat bahçelerinde en fazla onların bulunduğu bölüm ziyaretçi topluyor. Maymun zekâsından ve anlayışından dolayı, eğitilmeye, terbiye edilmeye en müsait hayvan olarak karşımıza çıkıyor. Biz de zâten televizyonlarda, sinemalarda eğitilmiş maymunların maharetlerini, bâzan hayranlıkla, bâzan şaşkınlıkla seyrediyoruz. Klasik eserlerden kabul edilen Hayâtü’l-Hayevan isimli kitaptan öğrendiğimize göre. Halîfe Mütevekkil’in terzilik yapan bir maymunu varmış. Aynı kaynak, adı geçen halifenin, bir de kuyumculukla meşgul olan maymununun bulunduğunu kaydediyor. Yemen halkı maymunlara bakkallık ve kasaplık bile yaptırıyormuş.

Sizler bu cümleleri okurken, içinizden acaba bu satırların sahibi de mi, insanın maymundan geldiğine inanıyor diye bir düşünce geçiriyor olabilirsiniz. Hemen belirteyim, asla ve kata böyle bir şey düşünmüyorum. Tam aksine, insanın maymundan geldiğini değil de, maymunun insandan geldiğini iddia eden tezler, bu konuda ileri sürülen fikirler, ortaya konulan deliller, benim daha fazla dikkatimi ve ilgimi çekiyor.

Gerçekten de bâzı büyük İslâm bilginleri işin aslının böyle olduğunu eserlerinde ve sohbetlerinde dile getiriyorlar. Meselâ Kemâleddin Demiri hazretleri, adı geçen eserinde, “Maymun zekâ sahibi bir hayvandır. Anlayışı süratlidir. Öğretilmek istenen oyunları çok çabuk kavrar. Çünkü maymun, mesholunmak suretiyle insandan maymuna dönüştürülmüş! diyor. Son devir Kastamonu alimlerinin ve maneviyat sultanlarının en önemlilerinden kabul edilen Mehmed Feyzi Efendi de bu konuda son derece önemli bilgiler veriyor. Sohbetlerinin bir araya getirildiği Feyizler isimli eserin beşinci cildi incelenirse, merhumun sözleri daha iyi anlaşılır. Efendi hazretleri, berzah nevindeki yaratıkları mercan, hurma, maymun diye sıraladıktan sonra, bir yerde “Normal yasalar takip ettikçe, her varlık kendi mertebesinde kalacak, bir haşkasının yerine geçemeyecektir. Ancak normal üstü hallerde, meselâ mucizevi durumlarda, herhangi bir olağanüstü hal ve vaziyetle, Yüce Yaratıcı “Mesh suretiyle, bir varlığı, daha aşağı bir varlığa çevirebilir.” Bir kere daha belirtmek gerekirse, konuyla ilgili tatmin edici bilgiler almak İçin adı geçen eserleri ve benzeri kitaplan okumak gerekiyor.

Bu kadar zeki olan hayvanlara dedelerimizin de bigâne kalmadıklarını, çeşitli yollarla onlardan istifâde ettiklerini biliyoruz. 28 Şubat 1951 tarihli Tarih Hazinesi’nin 7. sayısında “Türk Denizciliği ve Maymunlar” başlığıyla neşredilen yazıyı görünce büyük bir merakla okumuştum. Adı geçen makalede, Osmanlı Türklerinin maymunları donanmada görevlendirdikleri, bu hayvanları gemilerin serenlerine çıkartmak suretiyle gözcülük yaptırdıkları anlatılıyor. Akdeniz’i Türk gölü hâline getiren Osmanlılar, özellikle ikinci Bâyezit’ıen sonra gemicilik sanatıyla, deniz seferlerinin incelikleriyle daha fazla meşgul oluyor. Bu arada uzağı görme kabiliyeti son derece gelişmiş olan maymunlardan yararlanma yoluna gidiliyor. Kısaca söylemek gerekirse, ünlü denizcilerimiz, maymunları birer dürbün ve teleskop gibi kullanıyorlar. Kuzey Afrika’ dan getirilen iri maymunları Gelibolu ve İstanbul tersanelerinde bir güzel eğittikten sonra, savaş gemilerinde gözcü olarak istihdam ediyorlar. İşte böyle ciddi bir şekilde terbiye edilen gözcü maymunlar gemilerin serenlerine ve cundalarına çıkıyorlar, ufukları gözetliyorlar, engin denizlerde kendilerine doğru yanaşmakta olan bir gemi görünce, kendilerine mahsus yöntemlerle derhal aşağıya haber verip gerekli tedbirlerin alınmasına vesile oluyorlar.

Kristof Kolomb’un Amerika’nın üçüncü keşfinden dönen gemilerini ve arkadaşlarını esir alan büyük denizcimiz Kemal Reis ile yeğeni Piri Reis’in gemilerinde, maymun gözcülerin bulunabileceğini ihtimal dâhilinde gören merhum tarihçimiz İbrahim Hakkı Konyalı, adı geçen dergideki yazısında bir de maymunkeş imamdan, şöyle söz ediyor; “Kuzey Afrika tamamen Türk sınırları içine alın-dıktan sonra İstanbul’a çok sayıda maymun getirilmişti, üçüncü Sultan Murat devrinin refahlı ve zengin halk tabakaları arasında maymun bir süs ve oyuncak olmuştu.

Sultan Muradın imamlığını yapan ve daha sonra Rumeli kazaskeri olan Manisalı Molla Abdulkerim Efendi, ifrat derecesine vardırılan maymun severliğe karşı müthİş bir düşman kesilmişti. O, maymunun bir lehv (oyun ve eğlence) âleti olduğuna inanıyordu. Devrinin çok nüfuslu ve sözü geçen bir adamı olan Abdulkerim Efendi, nerede maymun görürse derhal astırırmış. Bundan dolayı ‘Maymunkeş imam’ diye şöhret kazanmıştı. Konuyla ilgili bir yazıda deniliyor ki:

‘Bilhassa Hicri 999 yılında istanbul meydanlarındaki bütün büyük ağaçlar, sanki maymundan meyve vermiş ağaçlara benzemişti. İri maymunlar için özel idam sehpaları bile kurularak cesetleri halka teşhir ediliyordu. Abdulkerim atına allar, semt semt dolaşır, idam edilecek maymunların iplerini kendi eliyle çekirdi. Böyle tuhaf bir karaktere sâhip olan Kazasker Efendi’nin iyi tarafları da vardı. Meselâ hayır yapmayı severdi. Gayri müslim unsurlara karşı da derin birgay-zı ve kini vardı.

Bir gün Hıristiyanları ve Yahudileri kötülemek hatırına geldi. O zamanlar her din mensubunun ayrı renkli serpuşları vardı. Hıristiyanlar gök, Yahudiler sarı takye giyerlerdi. Kazasker, bunların takyelerini siyah ve kırmızı çuhaya çevirdi.

Kasımpaşa’da, şimdiki Deniz Hastahânesi’nin bulunduğu tepe -Abdullah Camii’ne, Seydi Ali Reis Câmi’ne kadar- Yahudi maşatlığı, alt tarafı da Müslüman mezarlığı idi. Abdulkerim Efendi, maşatlığa bir cami yaptırmayı kafasına koymuştu.

Yahudilerin şiddetli itirazları karşısında buna muvaffak olamıyordu. 1591 yılında Abdülkerim Efendi, yaptıracağı mabedin bütün inşaat malzemesini hazırlamıştı. Bir gece, çok kalabalık bir işçi grubu faaliyete geçti. Sabahleyin kalkanlar, maşatlığın yerinde minareli bir caminin yükseldiğim gördüler. Molla Efendi’nin cesaretine, bu harikulade el çabukluğuna hayran oldular. Devlet de Molla Efendi’ nin bu oldu binisini kabul etmekten başka bir şey yapamazdı. İşte şimdi “Yel değirmeni Camii” adını taşıyan cami böylece “Maymunkeş imam’ tarafından yapılmıştı.

Molla Kerim Efendi, mabedini yaptırdıktan iki sene sonra ölmüş, buradaki Kasım Çavuş mezarlığına gömülmüştü.

İmam Efendi, öldüğü gün, şehirdeki bütün maymuncular sevinmişler ve şenlikler yapmışlardı”

Maymun deyip de geçmeyin!..

(Dursun Gürlek – Kültür Dünyamızdan Manzaralar – Sh. 47-51)