Göz kamaştırıcı bir spiral içinde, henüz tam anlamıyla şekillenmemiş bir gezegen, etrafındaki gaz ve toz bulutunu adeta bir sanatçı gibi şekillendiriyor. İtalya’daki Floransa Üniversitesi'nden Francesco Maio ve arkadaşları, Avrupa Güney Gözlemevi’nin (ESO) Şili’deki Çok Büyük Teleskopu (VLT) ile elde ettikleri çarpıcı görüntülerle, HD 135344B adlı genç bir yıldızın çevresindeki protoplanetaryal diskte (gezegen öncesi disk) gezegen oluşumuna dair en açık izleri ortaya koydu. Bu, ilk kez bir spiral kolun dibinde, doğmakta olan bir gezegenin doğrudan ışığıyla tespit edilmesi anlamına geliyor.
**********************************************************
HD 135344B yıldızının etrafında bir gezegen adayı
Bu, farklı cihazlarla çekilmiş, aynı dönen gaz ve toz bulutunun iki farklı görüntüsünü göstermektedir. Soldaki görüntü yalnızca tek bir renk kullanmış ve ortasında karanlık bir delik bulunan, parlayan sarı ışıktan oluşan dönen bir sarmal desen göstermektedir. Sarmalın sağında, merkeze yakın, beyazla daire içine alınmış, olası bir gezegenin konumunu gösteren parlak bir nokta bulunmaktadır. Sağdaki görüntü bu noktayı göstermese de, sarmal desenin geri kalanını hem mavi hem de kırmızı olarak daha net bir şekilde göstermektedir. Mavi bölgeler sarmalın ortasındadır, ancak kollar birbirinin etrafında döndükçe kenarlara doğru daha kırmızı hale gelirler.
ESO'nun Çok Büyük Teleskobu (VLT) ile çekilen soldaki görüntü, genç yıldız HD 135344B'nin etrafında olası bir gezegenin doğduğunu göstermektedir. Yaklaşık 440 ışık yılı uzaklıkta bulunan bu yıldız, belirgin sarmal kollara sahip bir toz ve gaz diskiyle çevrilidir. Teori, gezegenlerin bu tür sarmal kollar oluşturabileceğini öngörüyor ve yeni gezegen adayı, beklendiği gibi, kollardan birinin tabanında yer alıyor.
Görüntü, yeni bir VLT cihazı olan Gelişmiş Çözünürlüklü Görüntüleyici ve Spektrograf (ERIS) ile çekildi. Ortadaki siyah daire, yıldızın ışığını engelleyerek etrafındaki silik ayrıntıları ortaya çıkaran bir cihaz olan koronagrafa karşılık geliyor. Beyaz daire ise gezegenin konumunu gösteriyor.
Sağdaki görüntü, yine VLT'de (kırmızı) bulunan SPHERE cihazı ve Atacama Büyük Milimetre/milimetre altı Dizisi (ALMA, turuncu ve mavi) ile alınan önceki gözlemlerin bir birleşimidir. HD 135344B ile ilgili bu ve diğer önceki çalışmalar bir yoldaşın izlerini bulmamıştı, ancak ERIS sonunda yıldızın sarmal diskinden sorumlu olan suçluyu ortaya çıkarmış olabilir.
**********************************************************
Kozmik Heykeltraş: Bir Gezegenin Çevresini Şekillendirmesi İlk Kez Görüldü
HD 135344B, Dünya’dan yaklaşık 440 ışık yılı uzaklıkta bulunan genç bir yıldız. Etrafında yoğun gaz ve tozdan oluşan bir diskle çevrili. Astronomlar, böyle yapılar içinde genellikle halkalar, boşluklar ve spiral kollar gibi karmaşık desenler gözlemler. Bu yapıların, henüz oluşmakta olan gezegenlerin kütleçekimiyle çevresini etkilemesi sonucu ortaya çıktığı düşünülüyordu. Ancak bu etkiyi doğrudan bir gezegenin varlığıyla ilişkilendirmek şimdiye dek mümkün olmamıştı.
VLT’nin gelişmiş ERIS (Enhanced Resolution Imager and Spectrograph) aygıtıyla yapılan yeni gözlemlerde, bu teorinin en güçlü kanıtı elde edildi: Spiral kolların tam başlangıç noktasında yer alan ve kendi ışığıyla gözlemlenebilen bir gezegen adayı.
Bu adayın büyüklüğünün Jüpiter’in yaklaşık iki katı olduğu ve yıldızına olan uzaklığının, Güneş’le Neptün arasındaki mesafeye benzer olduğu tahmin ediliyor. Ancak en önemlisi, bu genç gezegenin çevresini aktif olarak şekillendirdiği ve spiral kolları oluşturduğu ilk kez doğrudan gözlemlendi.
Doğrudan Gözlem: Yeni Bir Çağ Başlıyor
Francesco Maio, gözlemlerle ilgili şu cümleyi kuruyor:
“Dünyamızın nasıl oluştuğunu asla doğrudan göremeyeceğiz ama 440 ışık yılı uzaklıkta bir başka sistemde, belki de gezegen oluşumuna gerçek zamanlı tanıklık ediyoruz.”
Daha önce SPHERE isimli başka bir VLT aracı ile bu sistemin spiral yapısı gözlemlenmişti, ancak net bir gezegen izi tespit edilememişti. ERIS ile yapılan gözlemlerde ise, spiral kolun tam merkezinde, teorik olarak beklenen yerde, parlak bir nokta — yani olası gezegen — görüntülendi. Bu, sadece disk üzerindeki etkilerini değil, gezegenin doğrudan kendisini ışığıyla tespit etme anlamına geliyor.
Mayıs 2025'te Astronomy & Astrophysics dergisinde yayımlanan araştırma, bu tür protoplanet disklerinin gezegenlerin oluşum sahası olduğunu yalnızca dolaylı olarak değil, açıkça gözlemleyebileceğimizi ortaya koyuyor. Bu, gezegen oluşumunu anlama yolunda önemli bir sıçrama olarak değerlendiriliyor.
İkinci Bir Doğum Sahnesi: V960 Mon ve Gizemli Eşi
ERIS aracı yalnızca HD 135344B’yi gözlemlemekle kalmadı. Farklı bir araştırma ekibi, V960 Mon adlı genç bir yıldızı da inceledi. Bu yıldız, yaşamının çok erken bir evresinde, yani henüz yeni oluşmakta olan bir yıldız olarak sınıflandırılıyor.
V960 Mon’un etrafında da benzer spiral yapılar gözlemlenmişti. Daha önce SPHERE ve ALMA (Atacama Büyük Milimetre/Milimetrealtı Dizisi) ile yapılan gözlemler, yıldızın çevresindeki maddenin ‘kütleçekimsel çökme’ adı verilen bir süreçle parçalanmaya başladığını göstermişti. Bu süreç, çevredeki toz ve gazın büyük parçalar halinde kendi içine çökerek gezegen ya da yıldız benzeri cisimler oluşturabileceği anlamına geliyor.
Yeni ERIS verileri, bu spiral kollardan birinin yakınında yoğun, parlak bir nesneye işaret ediyor. Araştırmacılar bu nesnenin ya bir gezegen ya da yeterli kütle kazanamayıp yıldız olamamış bir ‘kahverengi cüce’ olabileceğini düşünüyor. Her iki olasılık da oldukça heyecan verici.
Eğer bu nesne gerçekten bir gezegense, oluşum şekli "çekirdek çökmesi" adı verilen klasik modele değil, "gravitasyonel istikrarsızlık" teorisine dayanacak. Bu durumda bu gezegen, toz ve gazın kütleçekimle doğrudan çökmesi sonucu oluşmuş olacak — tıpkı bir yıldız gibi.
Bu çalışmanın yürütücüsü olan Anuroop Dasgupta, şunu söylüyor:
“Önceki gözlemler maddenin kararsız olduğunu gösterdi, ama bunun neye dönüştüğünü bilmiyorduk. ERIS ile bu parçacıkların yoğunlaştığını ve parlak bir nesneye dönüştüğünü görebiliyoruz.”
Bu ikinci sistem, gezegenlerin yalnızca yavaş ve istikrarlı büyüme süreciyle değil, aynı zamanda ani çöküşlerle de oluşabileceğine dair önemli bir kanıt olabilir.
Teleskoplar Arası İşbirliği ve Yeni Ufuklar
Her iki gözlemde de kullanılan ERIS, ESO’nun VLT sisteminin yeni ve son derece hassas bir bileşeni. Aynı anda hem görüntüleme hem de spektroskopik analiz yapabiliyor ve yıldızlara çok yakın cisimleri tespit edebilecek kadar güçlü. ERIS’in sağladığı çözünürlük, daha önce gözlemlenememiş detayları görünür kıldı.
Bu gözlemler aynı zamanda SPHERE, ALMA ve ERIS gibi farklı teleskop sistemlerinin nasıl bir arada çalışabildiğini ve veri setlerinin birbirini nasıl tamamladığını da gösteriyor. Gözlemevlerinin Şili’deki yüksek rakımlı çöl ortamında konumlanması, atmosferik engellerin en aza indirilmesini sağlıyor ve böylece evrendeki en ince detaylara ulaşmak mümkün hale geliyor.
Evrende Yeni Bir Anlayışın Eşiği
Gezegen oluşumu uzun süredir gözlemlenemeyen, ancak teorik olarak modellenen bir süreçti. Artık elimizde doğrudan gözlem verileri var. Özellikle spiral yapıların arkasındaki gezegensel dinamiklerin aydınlatılması, Güneş Sistemi’nin nasıl oluştuğunu anlamak için güçlü bir temel sunuyor.
Bu gelişmeler, gökcisimlerinin yalnızca varlığını değil, nasıl şekillendiklerini, nasıl büyüdüklerini ve zamanla nasıl sistemler oluşturduklarını gözlemleyebileceğimiz yeni bir çağın başlangıcı olabilir. Ve bu çağ, HD 135344B gibi genç yıldızların etrafında doğan gezegenlerle şekilleniyor.
Dilersen bu haberi infografiklerle ya da görsel açıklamalarla zenginleştirilmiş şekilde de sunabilirim. Ayrıca haberin sonunda kaynaklara dayalı kısa bir "bilimsel notlar kutusu" veya "astro sözlük" bölümü de ekleyebiliriz. Devam etmek ister misin?
---------------------------------------------------------------------------------------------------Bilimsel Notlar Kutusu
Protoplanetary Disk (Gezegen Öncesi Disk) Genç bir yıldızın etrafında dönen, gaz ve tozdan oluşmuş disk. Gezegenler bu disk içindeki maddeyi toplayarak oluşur.
Spiral Kollar: Diskteki asimetrik yapılar. Genellikle gezegenlerin kütleçekim etkisiyle oluşur ve maddenin hareketini yönlendirir.
ERIS (Enhanced Resolution Imager and Spectrograph) ESO’nun VLT teleskobuna bağlı, hem görüntü hem spektrum verisi toplayabilen yeni nesil gözlem aracı.
Doğrudan Gözlem (Direct Detection) Gezegenin varlığını yalnızca çevresel etkilerinden değil, kendi yaydığı ışıktan yola çıkarak saptama yöntemidir.
Gravitasyonel İstikrarsızlık (Gravitational Instability) Diskteki gaz ve tozun yoğunlaşıp çökmesiyle gezegen veya yıldız oluşumunun başladığı ani süreç.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Astro Sözlük
HD 135344B: Dünya’dan 440 ışık yılı uzakta yer alan ve çevresinde gezegen oluşumu gözlemlenen genç bir yıldız.
V960 Mon: Henüz ömrünün başında olan, çevresinde yoğun bir gaz-toz diski barındıran başka bir yıldız. Muhtemelen gezegen ya da kahverengi cüce oluşumuna sahne oluyor.
Kahverengi Cüce (Brown Dwarf): Kütlesi bir gezegenden büyük ama yıldız olmaya yetecek kadar büyük olmayan gökcismi. Ne tam anlamıyla yıldız, ne de gezegen.
SPHERE: ESO’nun VLT teleskobuna bağlı, özellikle dış gezegenleri doğrudan görüntülemek üzere geliştirilmiş özel gözlem aygıtı.
ALMA: Atacama Çölü’nde bulunan, milimetre ve milimetre altı dalga boylarında çalışan dev teleskop ağı. Soğuk ve tozlu uzay ortamlarını incelemekte çok etkilidir.
Işık yılı: Işığın bir yılda katettiği mesafedir (~9.46 trilyon km). Astronomide uzaklık ölçüm birimi olarak kullanılır.
Jüpiter kütlesi: Gezegenlerin büyüklüğünü ifade etmek için kullanılan karşılaştırma birimidir. Jüpiter Güneş Sistemi’nin en büyük gezegenidir.
Neptün uzaklığı: Bir gökcisminin yıldızına olan uzaklığını ifade etmek için kullanılan ölçüdür. Neptün, Güneş'ten ortalama 4.5 milyar km uzaktadır.
Ali Zülfikar Emin - Mistikalem.com
Yorumlar