Küçük Kâğıtlardaki Büyük Oyunlar: Tütünden Propaganda
Çukurova Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Tuba Çınar, Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Tolga Akay'ın Belleten'in Ağustos 2025 tarihli sayısında yayınlanan "Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Siyasi Propaganda Aracı Olarak Sigara Paketleri ve Kâğıtlarının Kullanımı" başlıklı makalesine yer verilen bilgilere göre; sigara kâğıtları Osmanlı Devleti'nde 19. yüzyıl sonunda ayrılıkçı hareketlerinetkili propaganda araçlarından biri hâline gelmişti.
Belleten’de yayımlanan araştırma, 19. yüzyıl sonu Osmanlısında sigara paketleri ve kâğıtlarının Ermeni, Yunan ve diğer ayrılıkçı hareketler için etkili bir propaganda aracına dönüştüğünü, devletin ise bu görünmez savaş alanına karşı sansür ve denetimi sertleştirdiğini ortaya koyuyor.
Görseli Olan Her Şey Propaganda Aracı Olarak Kullanıldı
Makale, 19. yüzyılda milliyetçi hareketlerin yükselmesiyle birlikte yazı ve resim taşıyan her malzemenin propaganda için kullanılabildiğini; sigara kâğıtlarının da günlük tüketim ürünü olarak bu amaçla ideal bir alan oluşturduğunu gösteriyor.
| Ermeni Yadigârı: Haritaya Gizlenen Kimlik İnşası |
|
Yıl: 1909 Yer: İstanbul
“Ermeni Yadigârı” adlı sigara kâğıdı, ortada kadın biçiminde personifiye edilmiş “Ermenistan” figürü, çevresinde ise Van, Diyarbakır, Harput gibi Osmanlı vilayetlerinin Ermeni toprağı gibi gösterildiği bir tasvir içeriyordu. İç yazısında “Ermeni milletinin resmî arması” ifadesi ve “hamiyet-i vataniyye” çağrısı yer alıyordu. |
| Devlet tarafından “millî hisleri tahrik eden” propaganda olarak nitelenen bu örnek, kimlik inşası ve tarihsel hafıza manipülasyonunun en görsel haliydi. |
Ermeni Örgütleri Sigara Kâğıdını "Bildiri” Olarak Kullandı
1890’lardan itibaren Ermeni komiteleri bağımsızlık ve intikam temalı mesajları sigara kâğıtlarına işledi. Marsilya’da imal edilip Osmanlı’ya sokulmak istenen “Vatan” sigara kâğıdı, içindeki Fransızca metinde doğrudan mücadele ve kanlı intikam çağrısı yapıyordu.
|
Vatan Sigara Kâğıdı içindeki İntikam Çağrısı |
|
Yıl: 1890 Osmanlı’ya sokulmak istenen Vatan adlı sigara kâğıdı, iç kısmında Fransızca bir şiir barındırıyordu. Metin, “zalim hükümdarlara karşı intikam”, “şimal rüzgârı ile mücadele”, “kanla ıslanan tarlalar” gibi ifadelerle açık bir silahlı direniş ve ayaklanma çağrısı yapıyordu. |
| Bu vaka, sigara kâğıdının yalnızca sembol değil, doğrudan eylem çağrısı içeren bir propaganda manifestosu hâline getirildiğinin en çarpıcı örneklerinden... |
Yunan Sembolleri ve Haritalar ile Amansız Mücadele
Yunanistan bandırası, kral portreleri ve Osmanlı topraklarını içeren haritalar taşıyan sigara kâğıtları, II. Abdülhamid döneminde sıkı biçimde yasaklandı. Devlet, Yunan milliyetçiliğini çağrıştıran her sembolü potansiyel tehdit olarak değerlendiriyordu.
Gümrük, Matbaa ve Dükkânlarda Propaganda ile Mücaele
Sansür politikalarının etkisiyle gümrüklere gelen her sigara paketi tek tek incelendi. Yazı ve sembollerin “muzır” olup olmadığına bakılıyor; şüpheli görülenler ya kazınıyor ya imha ediliyor ya da iade ediliyordu. Kaçak matbaalar ise mücadeleyi daha da zorlaştırdı.
| Kayseri Vakası: Beş Parmak, İngiliz Süvarisi ve Gizli Mesaj |
|
Yıl: 1894 Üzerinde bir İngiliz süvarisi, “Yedi Balyan Biraderler” ibaresi ve el resmiyle beş parmak bulunan sigara kâğıtları piyasaya sürüldü. Ankara Valiliği, beş parmağın Ankara’da yakalanan “beş Ermeni teröristi” ima ettiğini, “yedi balyan”ın ise sürgüne gönderilen Ermeni örgütü mensuplarına gönderme olduğunu raporladı. |
| Bu örnek, sembolik imgelerle kodlanmış “örtülü propaganda”nın sigara kâğıtlarında nasıl işlendiğini gösteren en güçlü vakalardan biridir. |
Meşrutiyet Sonrası Esnek Yaklaşım
1908 sonrası devletin yaklaşımında kısmi bir yumuşama görüldü. Bazı Ermeni veya Yunan tasvirli kâğıtların satışı için “tarihî tasvir” yorumu yapılırken; yine de Osmanlı unsurlarının birlik duygusunu zedeleyebilecek ürünler Şûrâ-yı Devlet kararıyla yasaklanmaya devam etti.
Siyasetin Mikro Nesnelere Sızdığı Bir Dönem
Araştırma, sigara kâğıtlarının yalnızca tütün ürünü değil; kimlik, aidiyet, korku, intikam ve propaganda mesajını taşıyan mikro bir iletişim aracı olduğunu gösteriyor. Osmanlı Devleti’nin bunlara verdiği sert tepki ise siyasal hassasiyetlerin ne kadar yüksek olduğunu ortaya koyuyor.
Yaşar iliksiz - Mistikalem.com
Kaynak: Belleten
Yorumlar