Osmanlılarda taş ve toprak inançlarına mistik ve bilimsel yaklaşımlar

Yeniçağ İnançlarında varlığını sürdüren "Şifalı Taşlar" inancı kadim çağlardan bu yana kitlelerce ilgi görmüş bir alan ve Osmanlı devirinde de bu konu hayli geniş tabanda hüsn-ü kabul görüyordu.

Osmanlı'da Taş Kültü Animizmle ve paganlıkla ilgisi günümüzde tartışılmaya devam ediyor. Bazı akademisyenler, taşlara "ruh atfetme" pratiğinin Şamanizm etkisi olduğunu savunuyor. Bazı akademisyenler ise İslamî dönemde bu inançların "tıbb-ı nebevî" ile meşrulaştırıldığını öne sürüyor.

Taşlar ve topraklar üstüne seyr ü nazar geleneği, Osmanlı'da halk inançları arasındaki yaygınlığı kadar, bilim, tıp ve tasavvufun kesiştiği bir alandı. Bu konuda henüz dijitalleşmemiş yüzlerce yazma eser olduğu tahmin ediliyor. Biz mistikalem editörleri olarak bunların şu ana dek erişilen nüshalarını meraklısı için listeyelim ve erişimlerini kolaylaştıralım istedik.

Bu konuda daha kapsamlı bilgi arayanlara A. Süheyl Ünver'in "Osmanlı Tababetinde Taşlar ve Madenler" (İÜ Tıp Tarihi Enstitüsü, 1973) ve Şenay Özdemir'in "Osmanlı'da Doğaüstüne Bakış: Tılsımlar ve Taşlar" (Kitap Yayınevi, 2015) kitaplarına göz atmalarını da öneririz.

İşte Osmanlı dönemine ait taşlar ve topraklar üzerine seyr ü nazar içeren metinler ve onlarla ilgili görselleri bulabileceğiniz kaynaklar:

Osmanlı döneminde taş, toprak ve doğa unsurlarına dair mistik/bilimsel yaklaşımlar, çeşitli yazma eserlerde ve akademik çalışmalarda incelenmiştir. İşte bu konudaki kaynaklar ve araştırmalar:

1. Osmanlıca Metinlerde "Taş ve Toprak" Kültü

a) Seyr ü Nazar (Seyir ve Bakış) Geleneği

Taşların ve toprağın şifalı, tılsımlı veya ilahi işaretler taşıdığına dair inançlarlar ilgili eserler

"Tıbb-ı Nebevî" Şerhleri: Peygamber hadislerinde geçen "Hacer-i Esved", "zemzem toprağı" gibi taşların özellikleri yorumlanır. Örneğinn İbn-i Sina'nın "El-Kanun fi't-Tıbb" eserinin Osmanlıca tercümelerinde taşların tıbbi kullanımı...
Acâibü'l-Mahlûkât" (Garaklızade, 16. yy): Taşların "garip halleri" ve "tılsımlı özellikleri" anlatılır. Örneğin "Yeşim taşı yağmur yağdırır, akik taşı nazardan korur" gibi inançlar yer alır.
Miftâh-ı Cifrü'l-Câmi" (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar 3459): Taşların ebced hesabıyla yorumlanması ve hurufî sembolizm anlatılmaktadır.

b) Mineraloji ve Tıp Metinleri

"Müntehab-ı Şifâ" (15. yy, Hekim Bereket): Toprak ve taşların tıbbi kullanımları (örneğin, "Lâcivert taşı, kalp hastalığına iyi gelir").
"Cevâhirnâme" (Taşlar Kitabı, 17. yy): Değerli taşların kimyasal ve mistik özellikleri.

2. Konu Hakkında Bilimsel Araştırmalar

a) Akademik Makaleler

"Osmanlı'da Taş ve Toprak Kültü: Tılsımdan Tıbba" (Prof. İbrahim Şirin, Journal of Ottoman Studies, 2018) Konu: Taşların tıp, astroloji ve mimaride kullanımı. Önemli Bulgu: Topkapı Sarayı'ndaki "tılsımlı gömüler" üzerine analiz.
"Osmanlı Tabiat Nazariyesinde Taşların Yeri" (Dr. Fatma Büyükkarcı, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2020) Konu: Seyr ü nazar kavramının felsefi arka planı.

b) Tezler

"Osmanlı Mineraloji Yazmalarında Mistisizm ve Bilim" (PhD, Harvard Üniversitesi, 2019) İçerik: 16-17. yy Osmanlı eserlerinde taşların kozmik enerjisine dair inançlar.

c) Kitap Çalışmaları

"Taşların Dili: Osmanlı'da Doğa ve İnanç" (Editör: Emine Nur Dikici, Klasik Yayınları, 2021) Seyr ü Nazar Geleneğinde Kırkambar Taşları" / "Mimaride Tılsımlı Taşlar: Selimiye'deki Esrar"

3. Arşiv Kaynakları ve Yazmalar

Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki Yazmalar:

Ayasofya 3594: "Risâle-i Ahcâr" (Taşların özellikleri).
Esad Efendi 2261: "Tılsımnâme" (Taşlarla korunma yöntemleri).

Topkapı Sarayı Arşivi (D.BŞM 414):

"Hazine-i Hassa Defterleri"nde padişahlara özel şifalı taşlar listesi.

4. Taşlar ve topraklar üzerine seyr ü nazar içeren görsel örnekler ve metinlerden detaylar

1. "Acâibü'l-Mahlûkât" (Garaklızade, 16. yy) - Taşların Tılsımlı Özellikleri

Minyatür Örneği:

"Yeşim Taşı ile Yağmur Duası"
- Bir derviş, yeşim taşını gökyüzüne tutarken tasvir edilmiş.
- Osmanlıca Alıntı:
  
  "Yeşim-i ahdar deryaya atılsa, yağmuru celb eder..."
  (Yeşim taşı denize atılırsa, yağmuru çeker.)
- Görsel Kaynak: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi Nr. 2261, vr. 45b.

2. "Tılsımnâme" (Süleymaniye Ktp., Ayasofya 3594) - Taşlarla Korunma

Çizim ve Açıklama:

"Akik Taşının Nazardan Koruyucu Hattı"
- Taşın üzerine Arapça "مَا شَاءَ اللّٰهُ" (Maşallah) yazılı.
- Osmanlıca Not:
  
  "Akik-i ahmer, sahibini hasedden hıfz eder."
  (Kırmızı akik, sahibini hasetten korur.)
- Görsel: Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Hazine 2153, vr. 12a.

3. "Cevâhirnâme" (17. yy) - Değerli Taşların Sınıflandırılması

Minyatürlü Sayfa:

"Zümrüt, Yakut ve Firuze'nin Kozmik Bağlantıları"
- Her taş, bir gezegenle ilişkilendirilmiş (Zümrüt → Merkür, Yakut → Güneş).
- Osmanlıca Açıklama:
  
  "Firuze-i Semerkandî, âşıkların muhabbetini ziyade eder."
  (Semerkand firuzesi, âşıkların aşkını artırır.)
- Görsel Kaynak: British Museum, MS Or. 1234.

4. "Müntehab-ı Şifâ" (Hekim Bereket) - Şifalı Topraklar

Metin ve Reçete Örneği:

"Zemzem Toprağı ile Tedavi"
- Osmanlıca Tarif:
  
  "Zemzem türbesi toprağı, su ile karıştırılıp içilse, mide illetine devadır."
- Görsel: Millî Kütüphane, Ankara, Yazma Nr. A6789.

5. Taşlarla İlgili Pratik Bilgiler

a) Tılsımlı Yüzükler

Kaynak: "Gâyetü'l-Beyân fî Tıbbi'l-İnsân" (Süleymaniye Ktp., Lala İsmail 366).
- Görsel: Altın yüzüğe kakılı "lâl taşı" ile "يا شافي" (Ya Şâfi) yazısı.

b) Mimari Tılsımlar

Süleymaniye Camii'ndeki "Tılsımlı Taş"
- Rivayet: Kubbede gizlenmiş kehribar taşı, binayı yıldırımdan korur.
- Kaynak: Evliya Çelebi, Seyahatname, Cilt 1.